Een excuus dat ik jaren geleden regelmatig gebruikte als ik iets deed wat kennelijk niet mocht. Mijn vader reageerde dan gekscherend met: 'dat is maar goed ook, anders was je een misdadiger geweest en had ik je moeten straffen'. Was het in het echte leven maar zo simpel.
In het strafrecht is opzet, ofwel willens én wetens (expres) iets doen, bij de meeste (ernstige) delicten een belangrijke voorwaarde. Zonder opzet, geen bewezenverklaring en geen straf. De ondergrens voor opzet is het voorwaardelijk opzet; het bewust aanvaarden van een aanmerkelijke kans. Iets expres doen is dus niet nodig. Op het moment dat bewust is aanvaard dat iets kan gebeuren, is sprake van opzet. Mooi voorbeeld is de glazenwasser die, staande op zijn ladder boven een drukke winkelstraat, bewust een emmer naar beneden gooit en iemand raakt. Niet expres (hij wilde niemand raken), maar wel (voorwaardelijk) opzettelijk (hij nam wel de kans voor lief).
In het bijzondere strafrecht, waar strafrechtelijke aansprakelijkheid van de één niet zelden wordt afgeleid uit het handelen van anderen, speelt opzet eveneens een belangrijke rol. In de meeste gevallen zullen bedrijven en/of bestuurders van bedrijven niet uit zijn op het willens en wetens plegen van strafbare feiten (de echte boeven daargelaten). Waar gehakt wordt vallen spaanders en gaat er soms iets mis. Bij een spill van een gevaarlijke stof, fraude binnen de organisatie, een faillissement of een arbeidsongeval, wordt dan steeds vaker het strafrecht in stelling gebracht en speelt niet zelden de vraag of voorwaardelijk opzet bewezen kan worden.
Wat te denken van een bestuurder van een bedrijf waar een grootschalige fraude aan het licht komt? De vraag of die bestuurder in strafrechtelijke zin een verwijt valt te maken, hangt nauw samen met zijn wetenschap, zijn opzet. Wist hij van de fraude of van soortgelijke feiten en heeft hij niet opgetreden terwijl hij dat wel kon, dan zit strafrechtelijke vervolging er dik in. Daarvoor hoeft de bestuurder niet zelf gefraudeerd te hebben. Maar wat als de bestuurder niets wist van de fraude, maar dit, gezien zijn positie wel had moeten weten? Is slecht besturen in dat kader strafbaar? Het antwoord op die vraag luidt, mijns inziens: nog niet. Immers, zonder wetenschap, geen opzet. Er gaan ondertussen wel stemmen op om in gevallen waar de bestuurder nalatig is geweest zich te verdiepen in bepaalde cruciale bedrijfsprocessen, hij hierdoor bewust het de aanmerkelijke kans heeft aanvaard dat strafbare feiten zich voordeden.1 Een dergelijke benadering schurkt gevaarlijk dicht tegen een risico-aansprakelijkheid van de bestuurder aan en is daarmee onwenselijk.
En een bedrijf waar een grote lekkage van giftige stoffen of erger, een ontploffing, plaatsvindt? Kan dat bedrijf daar strafrechtelijk voor worden aangepakt? Het antwoord op die vraag is ingewikkeld en hangt af van vele factoren. In de kern komt het erop neer dat al snel sprake is van voorwaardelijk opzet indien het bedrijf niet alle processen op orde heeft en niet alle mogelijke voorzorgsmaatregelen heeft genomen. Gaat het dan mis, maakt een individuele werknemer een (stomme) fout, dan heeft het bedrijf al snel bewust de aanmerkelijke kans voor lief genomen dat het mis zou gaan, nu het er niet alles aan heeft gedaan een dergelijke fout te voorkomen. De vraag of de fout anders ook was gemaakt, doet dan niet ter zake.
En wat te denken van een bestuurder van een noodlijdend bedrijf die tracht zijn bedrijf van de ondergang te redden door een laatste investering te doen? Gaat het dan toch mis, dan ligt vervolging wegens faillissementsfraude op de loer. Immers, het ging al slecht en toch is nog meer geld uitgegeven waardoor schudeisers zijn benadeeld. Maar is dat niet de kern van ondernemen? Risico’s nemen en een klein beetje geluk hebben?
Zo bezien kan iedere ondernemer, ieder bedrijf, iedere bestuurder, het gevaar lopen met strafrechtelijk onderzoek en eventuele vervolging geconfronteerd te worden. Het idee dat alleen echte boeven, die expres strafbare feiten plegen, gestraft worden, is illusoir. Het nemen van risico’s zit ingebakken in de aard van de ondernemer. En een ongeluk zit in een klein hoekje en komt zelden alleen.
Is er dan niets aan te doen? Jawel; tracht zoveel mogelijk risico’s uit te sluiten. Houd, als bestuurder, grip op uw organisatie en laat processen niet versloffen. Bedrijf geen struisvogelpolitiek en pak problemen tijdig aan. Spreek werknemers tijdig aan op geconstateerde fouten en maak notities van deze gesprekken en naar aanleiding daarvan genomen maatregelen. Dergelijke maatregelen kunnen op de korte termijn kostbaar zijn, maar zijn, voor zover al niet voor een goede bedrijfsvoering, de veiligheid en het milieu, in ieder geval van levensbelang bij het voorkomen van juridische problemen.
En mocht u toch geconfronteerd worden met een onderzoek door justitie of een toezichthouder, win dan tijdig juridisch kundig advies in. Niet zelden zijn de eerste stappen in een dergelijk onderzoek, de eerste verklaringen of andere onderzoeks-resultaten, doorslaggevend bij de beantwoording van de opzetvraag.
