Sinds een aantal jaren is in het strafrecht een duidelijke ontwikkeling zichtbaar waarbij in strafzaken tussen het Openbaar Ministerie (OM) en verdachten afspraken worden gemaakt om die zaken op efficiënte en effectieve wijze af te doen, zogenoemde "procesafspraken". Waar we in 2021 nog maar een handvol strafrechtelijke onderzoeken zagen waarin procesafspraken werden gemaakt, verschijnen inmiddels bijna wekelijks nieuwe uitspraken waarin procesafspraken een rol hebben gespeeld. Aanleiding voor deze ontwikkeling is de toenemende druk op de Nederlandse strafrechtspleging en de behoefte om (nog) meer maatwerk te kunnen leveren. Strafrechtelijke onderzoeken worden steeds groter en gecompliceerder. Tel daarbij op dat de Rechtspraak en het OM al jaren kampen met een gebrek aan capaciteit. Resultaat: er zijn enorme achterstanden en het duurt soms jaren voordat een strafzaak inhoudelijk door een rechter kan worden behandeld. Niet zo gek dus dat er naar een oplossing wordt gezocht.
Procesafspraken
Wat zijn procesafspraken nu precies? Procesafspraken moeten niet worden verward met afspraken om een zaak buitengerechtelijk, zonder rechter, af te doen, zoals een transactie of een strafbeschikking. Met de term procesafspraken wordt gedoeld op afspraken die het OM en de verdediging met elkaar maken in strafzaken. Het gaat om inhoudelijke afspraken over het verloop van de strafprocedure en de wijze waarop de zaak wordt afgedaan. Daarbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan afspraken over de omvang en inhoud van de tenlastelegging (het verwijt dat de verdachte wordt gemaakt), het al dan niet indienen van bepaalde onderzoekswensen, het al dan niet voeren van bepaalde bewijsverweren en afspraken over de strafeis van de officier van justitie. Kernwoord is wederkerigheid: het OM en de verdediging "geven en nemen" beiden iets en komen vervolgens tot een aantal procesafspraken die ze vastleggen in een afdoeningsvoorstel. Dit afdoeningsvoorstel wordt daarna aan de rechter voorgelegd.
Voorwaarden en aandachtspunten
In beginsel kunnen in elke strafzaak procesafspraken worden gemaakt. We zien tot nu toe echter vooral dat dergelijke afspraken worden gemaakt in omvangrijke strafrechtelijke onderzoeken, waaronder zogenoemde financieel getinte strafrechtelijke onderzoeken.1
Deze nieuwe, innovatieve manier van procederen krijgt steeds meer handen en voeten. Hoewel er (nog) geen specifieke wettelijke regeling voor procesafspraken is, heeft de Hoge Raad op 27 september 20222 al geoordeeld dat de wet hier wel degelijk ruimte voor biedt. De Hoge Raad heeft een aantal voorwaarden gesteld waaraan een rechter moet voldoen om tot een uitspraak te komen die aansluit bij de procesafspraken. Zo is vereist dat de verdachte bij de totstandkoming van de afspraken wordt bijgestaan door een raadsman of -vrouw en moet te allen tijde zijn gewaarborgd dat is voldaan aan de eisen van een eerlijk proces.
Inmiddels heeft ook het OM beleid ten aanzien van procesafspraken gepubliceerd. Vorige week is de 'Aanwijzing procesafspraken in strafzaken' in werking getreden.3 De Aanwijzing is naast een beschrijving van de te volgen procedure grotendeels een herhaling van de door de Hoge Raad genoemde voorwaarden en aandachtspunten. Opvallend is nog wel dat in de Aanwijzing expliciet wordt benoemd dat een procesafspraak over de strafeis aan de orde kan zijn "indien de officier van justitie en de verdediging in ieder geval overeenstemming bereiken over de bewijspositie". Een voorwaarde die de Hoge Raad niet heeft gesteld en die door de enigszins onbepaalde term "bewijspositie" verwarring zou kunnen veroorzaken. De rechtspraak over procesafspraken laat in ieder geval zien dat het niet zozeer gaat om overeenstemming over een "bewijspositie", maar dat het OM en de verdediging in het uiteindelijke afdoeningsvoorstel wel goed dienen te motiveren voor welke feiten zij tot een bewezenverklaring kunnen komen en welke consequentie(s) ze daar vervolgens aan willen verbinden. Anders gezegd: welke strafbare feiten de basis vormen van hun afdoeningsvoorstel.
Zijn procesafspraken het nieuwe toverwoord?
Er valt veel te zeggen voor deze pragmatische wijze van procederen en er zijn zeker strafzaken waarin procesafspraken voor zowel het OM als de verdediging een uitkomst bieden. De vraag is echter of procesafspraken ook daadwerkelijk dé oplossing zullen zijn voor de achterstanden en lange doorlooptijden van strafzaken. Nog los van de tijd die is gemoeid met het maken van afspraken (onderhandelen kost nu eenmaal tijd), leert de ervaring dat in veel strafzaken die aan de rechter worden voorgelegd de meningen van het OM en de verdediging over een passende uitkomst van de strafzaak dusdanig ver uit elkaar liggen dat moeilijk voorstelbaar is dat overeenstemming wordt bereikt. Bovendien zien we nu dat in veel strafzaken pas een initiatief wordt genomen tot het maken van procesafspraken als de zaak al een aantal jaren bij de rechter in behandeling is.
Er lijkt veel meer winst te kunnen worden behaald als in ieder stadium van een strafzaak, dus juist ook al voordat een zaak aan een rechter wordt voorgelegd, kritisch wordt gekeken naar de insteek van de strafzaak en de positie van de concrete verdachten. Denk bijvoorbeeld aan het vroegtijdig beperken van een strafzaak tot specifieke onderdelen, het maken van afspraken over beslag en buiten de rechter afdoen van (onderdelen van) zaken. Het vergt een zeer actieve houding van de verdediging en een ontvankelijk OM, maar zorgt er wel voor dat strafzaken overzichtelijker worden en behapbaar blijven. Dan hebben we misschien wel helemaal geen procesafspraken nodig. Aan die actieve houding zal het bij ons in ieder geval niet liggen.
